Over de gereformeerde predikantenopleiding de eeuwen door
Nu De Gereformeerde Kerken in Nederland (postaal aangeduid met hersteld, afgekort DGK) en Gereformeerde Kerken Nederland (afgekort GKN) zich binnenkort zullen verenigen in één kerkverband moet er heel veel geregeld worden. Veel deputaatschappen zijn druk aan het werk met het voorbereiden van rapporten en voorstellen. DV op 5 oktober a.s. zal op een gezamenlijke generale synode dan een en ander zijn beslag krijgen.
Een van de vanzelfsprekende gevolgen van het samen kerk zijn is dat de beide eigen predikantenopleidingen in elkaar moeten worden geschoven. De Opleiding tot de Dienst des Woords (DGK) en de Academie voor Gereformeerde Theologie (GKN). De generale synode van de GKN heeft daar al over gesproken. De generale synode van DGK hoopt het onderwerp te behandelen tijdens haar vergadering DV op 15 juni a.s. Op de website van DGK (synode, rapporten) kunt u daarover meer informatie vinden.
Een actueel onderwerp dus. En een mooie gelegenheid om eens na te gaan hoe er in de geschiedenis van de Gereformeerde Kerken in Nederland is omgegaan met de opleiding tot predikant.
Reformatie
De Grote Reformatie, de terugkeer naar Gods Woord in de zestiende eeuw, vroeg om het opleiden van gereformeerde predikanten. Om de gemeenten die overal ontstonden de gereformeerde leer te onderwijzen. Er waren al snel broeders die de kerken dienden als voorganger. Maar dat was aanvankelijk een allegaartje. Op veel plaatsen was sprake van tot de reformatie bekeerde maar zeer slecht opgeleide ex-pastoors. En ‘lekenpredikers’, gelovige broeders die zich tot het predikambt geroepen wisten maar zichzelf hadden opgeleid. Bijvoorbeeld door het bestuderen van de geschriften van reformatoren. Anderen volgden privéles bij dienstdoende predikanten. En sommigen zagen kans te studeren in het buitenland. Alles met zeer goede bedoelingen. We mogen daarin ook zien dat de Heere Zijn kerk in de Nederlanden zegende.
Maar toch moest ook vastgesteld worden dat de kwaliteit zeer verschillend was, af en toe gewoon bedroevend, en dat er door gebrek aan kennis en scholing regelmatig dwalingen werden gepredikt.
Voor Christus en de Kerk
De kerken zagen dan ook al snel in dat het noodzakelijk was om georganiseerd onderwijs aan te bieden, op een wetenschappelijk niveau. Het ging de kerken om de eer van God, de rechte kennis van God en Zijn Woord, het onderscheiden en bestrijden van dwalingen, de bouw van de kerk en het onderwijzen van de jeugd. Heel herkenbaar toch?
Boven de ingang van de Universiteit van Franeker, opgericht in 1585, stond de latijnse tekst ‘Christo et Ecclesia’. Dat wil zeggen: Voor Christus en de Kerk. Een gelovig motto dat gold voor alle gereformeerde predikantenopleidingen die voortkwamen uit de Reformatie. Een motto dat alles omvat. En dat eigenlijk, ook al gebruiken we tegenwoordig meer en andere woorden, nooit is veranderd.
Leiden
Al heel in het begin van de Reformatie in de Nederlanden hadden de kerken oog voor die noodzaak van een goede gereformeerde theologische opleiding. Op het convent van Wezel, in 1568, werd er al over gesproken. Ook op de bekende Synode van Emden, de eerste gereformeerde generale synode, kwam het onderwerp aan de orde. Maar de omstandigheden om zo’n opleiding te beginnen waren erg ongunstig. Er was vervolging. Het kunnen houden van een synode van de Nederlandse kerken was op zich al heel bijzonder. Het was oorlog. De Tachtigjarige Oorlog was tussen 1568 en 1618 heftig. Het kon eerst niet. Meerdere jonge mannen die predikant wilden worden gingen studeren in Genève of in Heidelberg. Aan de gereformeerde universiteiten daar. Maar voor een eigen Nederlandse opleiding was eerst geen gelegenheid.
Dat veranderde door het beleg van Leiden.
Willem van Oranje
Leiden was een van de Hollandse steden die had gekozen ‘voor de Prins’ (voor Prins Willen van Oranje, tegen de Spaanse rooms-katholieke overheersing) en voor het gereformeerde geloof. Leiden was toen een belangrijke stad. Op 30 oktober 1573 sloegen de Spaanse troepen, onder leiding van de Hertog van Alva, het beleg om de stad. Om door uithongering de stad te dwingen zich over te geven. Maar de Leidse bevolking gaf zich niet over en hield tot het uiterste vol. En op 3 oktober 1574, na een verschrikkelijk beleg van bijna een jaar, werd Leiden door de Watergeuzen bevrijd. (We kennen toch nog wel het spannende verhaal over ‘haring en wittebrood’?)
Stadhouder Prins Willem van Oranje heeft toen, uit dank voor het verzet en de volharding van de burgers van Leiden, de stad toestemming gegeven om een eigen universiteit op te richten. Een gereformeerde universiteit. Met als hoofddoel het instellen van een kwalitatief goede gereformeerde opleiding voor theologie. Uit latere brieven van de Prins blijkt dat hij dat doel ook voor ogen had. Je zou kunnen zeggen: daarmee is de gereformeerde predikantenopleiding in Nederland begonnen! Vrucht van de Reformatie en van de strijd voor vrijheid van het gereformeerde geloof!
Theologie
Op de Leidse Universiteit stond dus vooral de theologische studie voorop. Daar ging het om. En ook bij de oprichting van latere universiteiten, in Franeker in 1585 en in Groningen in 1614, stond het opleiden van jonge predikanten op een wetenschappelijk niveau centraal. Pas later werden de universiteiten uitgebreid met juridische, medische, natuurkundige, wiskundige, filosofische en andere studies. Universitair onderwijs voor de Kerk! Steeds als we de kerkgeschiedenis bestuderen zien we hoe de Heere zorgt voor wat nodig is!
Veel moeiten
De start van het onderwijs in Leiden en daarna ook in Franeker was wel moeilijk. Naar de mens gesproken was het eigenlijk niet haalbaar.
Om te beginnen was het een echt probleem om bekwame en rechtzinnige hoogleraren te krijgen. In de Nederlanden waren toen nog maar heel weinig goed geschoolde theologen. En de enkelen die voldeden aan de eisen die de kerken en de overheid stelden, wilden niet.
Daarom werden hoogleraren gezocht uit Frankrijk, Genève en zelfs uit het Lutherse Wittenberg. Maar dat bleek geen onverdeeld succes. Het heeft een aantal jaren geduurd voordat er voldoende bekwame hoogleraren beschikbaar kwamen.
Daarbij kwam dat het moeilijk was om voldoende studenten te vinden. Zeer gemotiveerde jonge broeders waren vooral geïnteresseerd in de universiteiten van Heidelberg en Genève. De taal was geen punt, op de universiteiten in heel Europa werden de colleges verzorgd in het latijn, vanouds de officiële taal van kerk en wetenschap. En de nieuwe universiteiten hadden zich nog niet bewezen. Er moest echt geworven worden om voldoende geschikte jonge mannen te krijgen.
Een derde echt probleem was de bemoeienis van de overheid. De verschillende gewestelijke staten en de stadsbesturen bemoeiden zich vergaand met de nieuwe universiteiten. Hoewel de kerken in het algemeen van mening waren dat de overheid in de kerk geen zeggenschap mag hebben, was dat wel het geval. Een nieuwe hoogleraar aantrekken? Niet zonder instemming van staten en stadsbestuur. Ontslaan? Niet zonder overheidsbemoeienis. En de overheid liet zich in het algemeen eerder leiden door politieke overwegingen en machtsvragen dan door het geestelijk welzijn van de kerken.
Een vierde probleem was dat er toch regelmatig sprake was van geloofsstrijd op en rond de jonge universiteiten. Er bleken zich behoorlijk vaak dwaalleringen te ontwikkelen. En in de strijd die daardoor steeds ontstond bemoeide ook de overheid zich weer met het onderwijs. Verschillende keren werd een hoogleraar met onbijbelse leringen door de overheid de hand boven het hoofd gehouden. De kerken waren toen nog niet in staat zich daartegen voldoende te verzetten.
Nationale Synode van Dordt
Toch kwam de opleiding van gereformeerde predikanten in de Nederlanden tot stand. Voor Christus en de Kerk! Daar zorgde, zo moeten we naar de geschiedenis kijken, de Heere zelf voor. Op de bekende Nationale Synode van Dordt, 1618/1619, werd ook uitvoerig over de theologische studie gesproken.
Daar willen we in een volgend artikel naar kijken.
(wordt vervolgd)