Over de gereformeerde predikantenopleiding de eeuwen door
Hoe ontwikkelt de theologische opleiding zich na de Synode van Dordt?
In de decennia na 1619 kwamen er meer universiteiten in de Nederlanden met een theologische opleiding. Amsterdam (1632), Utrecht (1634), Harderwijk (1648). In 1811, in de Franse Tijd, werden de universiteiten van Franeker en Harderwijk opgeheven. Utrecht ook maar na de verdrijving van de Fransen in 1813 werd Utrecht in ere hersteld.
Over de gedragingen van de studenten in die eeuwen (Franeker kreeg bijv. de bijnaam ‘Zuipuniversiteit’, er is niets nieuws onder de zon), zullen we niet uitweiden. De nadruk voor de studie in de theologie kwam uiteindelijk te liggen in Utrecht, Amsterdam en Groningen.
Invloeden
Bijzonder in die twee eeuwen is dat er na 1618/1619 geen nationale synode meer is gehouden. Pas na de Afscheiding kwam er voor het eerst weer een generale synode bijeen, in 1836 te Amsterdam. De landelijke overheid wilde dat niet. Men was bang dat kerkelijke discussies en twisten de nodige politieke eenheid zou verstoren. Het betekende dat er ook geen kerkelijk toezicht was op de theologische opleidingen. Maar in die twee eeuwen gebeurde er wel van alles in de kerken. De zeventiende en achttiende eeuw was de tijd van de Verlichting. De tijd van het rationalisme: in de wetenschap werd steeds meer voorrang gegeven aan de menselijke ‘ratio’, dat is de ‘rede’, het menselijk denken, het verstand. En de invloed van dat rationalisme ging aan de theologische opleidingen niet voorbij. Langzaam maar zeker werd dat de jaren door zichtbaar in theologische geschriften en prediking. Het is verwoestend geweest. We hopen daarop terug te komen als we gaan kijken naar de theologische opleiding na de Franse Tijd.
Tegelijk zien we de opkomst van de zgn. Nadere Reformatie.
We willen nu eerst wat ontwikkelingen in de theologie in die eeuwen wat beter bekijken.
Na Dordt
In de eerste tientallen jaren na Dordt bewoog de theologie in de Nederlanden zich vooral in het kader van de besluiten van de Synode van Dordt. De drie formulieren van eenheid, de Heidelbergse Catechismus, de Nederlandse geloofsbelijdenis en de Dordtse Leerregels bepaalden, om het zo maar eens te zeggen, de identiteit van de kerken in de Nederlanden. In die belijdenisgeschriften was de gereformeerde leer vastgelegd. De Bijbelse leer. Over de leer van de Bijbel was in de zestiende eeuw die grote strijd gevoerd. De strijd van de Reformatie. Die strijd ging tegen de verschrikkelijke dwalingen van de Rooms Kerk. En tegen het doperse denken. Maar ook op punten tegen de leer, de theologie van Maarten Luther. De ware gereformeerde leer, dat is de bijbels leer, was vastgelegd in de drie formulieren van eenheid. Die belijdenisgeschriften boden ook binnen de gereformeerde keken tegenweer tegen allerlei dwalingen die in de kerk af en toe opkwamen. Duidelijk was: iedere theologie, iedere leer, die niet gefundeerd is op die drie belijdenisgeschriften, die daarmee in strijd komt, is niet gereformeerd. De belijdenisgeschriften kregen gezag. Niet omdat ze zo knap geschreven waren maar omdat ze Gods Woord naspraken. De gereformeerde leer werd kerkelijk vastgelegd. Door het gehele kerkverband werd in Dordt de terugkeer naar Gods Woord in de Reformatie stevig verankerd. Dat was, zo moeten we het zien, zegen van de Heere op gehoorzame terugkeer.
Theologie
Dat betekent niet dat alle predikanten toen leerden preken zoals wij dat vandaag kennen.
De uitgangspunten voor de gereformeerde theologie, ook voor de theologische opleiding, lagen vast. Na Dordt werden die uitgangspunten, werd de gereformeerde leer, verder doordacht en uitgewerkt. Volgens de toenmalige wetenschappelijke inzichten. Daarbij moeten we wel bedenken dat de wetenschap, ook de theologie, in die tijd nog sterk beïnvloed werd door het klassieke denken. Klassiek, dat wil in dit verband zeggen zoals dat vanuit de oudheid en door de Middeleeuwen heen onderwezen en geleerd werd. Door goed systematisch gebruik van het verstand en door logisch en schematisch redeneren kom je tot wetenschappelijke conclusies. Dat klassieke denken heerste ook in de gereformeerde theologie. Bijbelse waarheden werden vaak ook via deze manier van denken uitgewerkt. Dat leidde ertoe dat veel gereformeerde theologen gingen werken, onderwijzen en preken vanuit een soort scholastiek, een eigen gereformeerde logische redeneerkunst. Wel, dat moet ook gezegd worden, meestal binnen het raam van Bijbel en belijdenis.
In een volgend artikel willen we daar verder naar kijken.
(wordt vervolgd)